الآثار الاقتصادية والاجتماعية لنشأة مشروع الجزيرة: بين التأسيس والتحديث
بقلم : د. محمد صلاح علي الفكي

الآثار الاقتصادية والاجتماعية لنشأة مشروع الجزيرة: بين التأسيس والتحديث
نظام إداري صارم وخبرات تراكمية: بين التحديث والبقاء على النمط التقليدي
شكّلت نشأة مشروع الجزيرة بيئة فريدة في التاريخ الزراعي السوداني، إذ قامت على نظام إداري صارم امتد أثره إلى كل مستويات العملية الزراعية. فقد طُبقت لوائح دقيقة تُنظم الدورة الزراعية، وتضبط العلاقة بين المفتش والمزارع، وتراقب توزيع المياه، وتحاسب على التراخي أو التجاوز. هذا النظام الإداري الدقيق – رغم جذوره الاستعمارية – خلق ثقافة زراعية انضباطية أدّت إلى تراكم معرفي عميق لدى جيل كامل من المزارعين.
ولم تكن هذه الصرامة في الإدارة محصورة على النواحي التقنية، بل شملت كذلك الجانب التنظيمي والاجتماعي، فظهر ما يُعرف بـ”مفتش الغيط”، و”المفتش الزراعي”، و”الوكيل”، و”دفتر الحواشة”، وجميعها آليات جعلت من المشروع مؤسسة قائمة بذاتها داخل الدولة.
وقد أسهم هذا الانضباط في تكوين جيل من المزارعين المهرة، اكتسبوا من خلال التجربة اليومية والدورات الزراعية مهارات إدارة الأرض، وتحليل التربة، والتعامل مع الآفات، وفهم نظم السوق. ولأول مرة في التاريخ السوداني، أصبح المزارع جزءًا من دورة معرفية إنتاجية، وليس مجرد عامل تقليدي.
ومع تعاقب العقود، نشأت مفارقة مزدوجة بين من يدعو إلى التحديث الزراعي الشامل اعتمادًا على البحث العلمي والتقنيات الحديثة، وبين من يتمسك ببعض مكونات النظام التقليدي التي أثبتت كفاءتها في بيئة المشروع، مثل: الاعتماد على الدورة الزراعية، وضبط الري يدويًا، والتعاقد ثلاثي الأطراف.
وهكذا، ظل مشروع الجزيرة يتأرجح بين إرث نظام تقليدي صلب أثبت فاعليته، وتطلعات مشروعة نحو تحديث شامل يستفيد من التحول الرقمي والذكاء الاصطناعي والميكنة المتقدمة. وإن التحدي اليوم لا يكمن في المفاضلة بين الاثنين، بل في دمج التراكم المعرفي المحلي بالنظم الحديثة، في إطار استراتيجية زراعية مستدامة تُعلي من قيمة الإنسان المنتج والمعرفة المتراكمة، وتواكب التغيرات البيئية والاقتصادية.
✳️ الهجرة الداخلية والإقليمية إلى مشروع الجزيرة: مقارنات وتحولات سكانية
مثّل مشروع الجزيرة، منذ نشأته، أحد أكبر عوامل الجذب السكاني في السودان والمنطقة، ليس فقط بسبب حجمه الزراعي الهائل، بل لكونه شكل بنية إنتاجية وخدمية متكاملة، جذبت أعدادًا متزايدة من السكان من داخل البلاد ودول الجوار.
🔹 الهجرة من داخل السودان:
من الهامش إلى المركز الزراعي: تدفقت أعداد كبيرة من سكان أقاليم مثل كردفان ودارفور والنيل الأزرق وجنوب السودان للعمل في المشروع، سواء كمزارعين، أو عمال زراعيين، أو حرفيين في منظومة الخدمات.
تغيير أنماط المعيشة: تحوّلت حياة كثير من الوافدين من نمط الترحال والرعي إلى نمط الاستقرار والعمل المنتظم، مما أسهم في تشكّل مجتمع إنتاجي مستقر.
بداية التمازج السكاني: أوجد المشروع فسيفساء سكانية غنية، فتداخلت الثقافات والعادات، ونشأت علاقات مصاهرة وسكن مشترك، ما مهّد لتكوين هوية “جزيرية” متميزة.
🔹 الهجرة من دول الجوار:
الوافدون من غرب إفريقيا: استقر عدد من المهاجرين من نيجيريا وتشاد ومالي، عُرفوا لاحقًا بـ”الفلانة” أو “الحلاليين”، حيث عملوا في الرعي ثم اندمجوا في البيئة الزراعية.
العمالة الموسمية من إثيوبيا وإريتريا: عمل كثير من أبناء تلك الدول في العمليات الموسمية، خاصة في الحصاد، وأسهموا في سد فجوات العمالة في أوقات الذروة.
التأثير الثقافي واللغوي: جلبت هذه الموجات الوافدة معها لغات ولهجات وأساليب عيش مختلفة، تداخلت تدريجيًا في الثقافة المحلية وأثّرت على أنماط اللبس والطعام والموسيقى.
🔹 مقارنات إقليمية:
مقارنة بمشروعات مماثلة في دول الجوار مثل مشروع الغاب في نيجيريا أو مشاريع الري المصري في دلتا النيل، يتفوق مشروع الجزيرة بفضل بنيته المؤسسية المبكرة، ونظام الحواشات الفريد، واندماج السكان في نمط حياة جماعي منظم إداريًا.
تميز الجزيرة عن المناطق الطاردة: بينما كانت بعض أقاليم السودان تعاني من التهميش أو شح الخدمات، أصبحت الجزيرة مركز جذب اقتصادي وخدمي، ما عمّق الفجوة التنموية بين الأقاليم.
> وهكذا، لم يكن المشروع مجرد وحدة إنتاجية، بل منطقة دمج سكاني واجتماعي، استوعبت طاقات بشرية من مختلف المشارب، وأسهمت في بناء مجتمع مدني متنوع، مما يجعله أحد النماذج السودانية النادرة التي جمعت بين الإنتاج والاندماج، وبين الاقتصاد والديموغرافيا.
الآثار الاقتصادية والاجتماعية لنشأة الاستراتيجية الزراعية ومشروع الجزيرة:
لم تكن الاستراتيجية الزراعية التي جسّدها مشروع الجزيرة منذ نشأته عام 1925م محصورة في الجانب الزراعي فقط، بل امتدت آثارها العميقة إلى بنية الاقتصاد والمجتمع السوداني برمّته. لقد كان المشروع لحظة تأسيس لنمط اقتصادي واجتماعي جديد، شكّل نقلة من اقتصاد الكفاف إلى اقتصاد التصدير، ومن الريف التقليدي إلى الريف المنظّم.
🔹 الأثر الاقتصادي:
تحوّل هيكلي في الاقتصاد الزراعي: نقل المشروع السودان من نمط الإنتاج التقليدي إلى نمط إنتاج مروّي حديث يقوم على علاقة مؤسسية بين الدولة والمزارعين، ويمتلك بنية تحتية تخدم خطة زراعية متكاملة.
نظام تمويل وتسويق زراعي متقدّم: مثّل المشروع أحد أوائل التجارب في التمويل الزراعي من خلال الشراكة بين الحكومة والشركة الزراعية، مما أرسى نموذجًا لحسابات الإنتاج والتكلفة والربح والخسارة لدى المزارع.
إدماج السودان في السوق الدولية: بفضل القطن طويل التيلة، ارتبط الاقتصاد الزراعي في الجزيرة مباشرة بالطلب العالمي، خاصة من مصانع النسيج البريطانية، مما فتح بوابة السودان للتجارة الدولية على أسس إنتاجية.
تطور في أدوات الإنتاج: أدخل المشروع المكننة الزراعية تدريجيًا، فارتبطت الزراعة لأول مرة بالتكنولوجيا الحديثة والمفاهيم الاقتصادية طويلة الأجل، مما مهّد لتحولات مستقبلية في الريف السوداني.
🔹 الأثر الاجتماعي:
إعادة تشكيل الخريطة السكانية: اجتذب المشروع موجات هجرة داخلية من كردفان ودارفور والنيل الأزرق والبطانة وحتي شمال السودان منهم إداريًن، إلى جانب بعض الأسر من غرب إفريقيا (الهوسا والفلاتة)، مما خلق تنوعًا سكانيًا وثقافيًا جديدًا في الجزيرة.
نشوء طبقة زراعية وسطى: أفرزت الحواشات طبقة من المزارعين المستقلين نسبيًا، ساهمت في بروز وعي اجتماعي متقدم، وبدأت في إرسال أبنائها إلى المدارس، والالتحاق بوظائف الدولة لاحقًا.
ظهور مجتمع مدني زراعي مبكر: ساهم اتحاد مزارعي الجزيرة والمناقل في تعزيز الوعي الجماعي، والمطالبة بالحقوق الإنتاجية، وممارسة أشكال من الحكم الذاتي غير الرسمي داخل القرى.
بروز المرأة في الدورة الإنتاجية والاجتماعية: ساهم المشروع في تمكين المرأة ضمنيًا من خلال مشاركتها في الأنشطة الزراعية والخدمية والتعليمية، مما غيّر وضعها التقليدي في المجتمعات الريفية.
> كانت نشأة مشروع الجزيرة بمثابة “التحول الهيكلي الأول” في تاريخ الاقتصاد السوداني، حيث ارتبطت الأرض بالمؤسسة، والمزارع بالعقد، والري بالهندسة، والزراعة بالسياسة، والمجتمع بالاقتصاد، وهو ما لم يحدث في أي مشروع آخر في تاريخ السودان الحديث.
غير أن المشروع تعرّض – بعد الاستقلال – إلى تراجع ممنهج، تمثل في غياب الرؤية الاستراتيجية الوطنية المستقلة، وتفكك منظومة الحوكمة، وإضعاف البحث العلمي، وتدهور البنية التحتية، وغياب العدالة الإنتاجية. وهو ما أدى إلى فقدان دوره كمؤسسة استراتيجية ذات بعد اقتصادي اجتماعي.
🌀 ورغم هذه العثرات، فإن المشروع لا يزال يحتفظ بموقعه الاستراتيجي والتاريخي، وبإمكانه أن يكون منصة لانطلاقة جديدة شريطة الآتي:
إعادة التأسيس برؤية وطنية عصرية، تراعي العدالة، والكفاءة، والاستدامة.
إصلاح منظومة الري والإنتاج والإدارة على أسس علمية وتقنية حديثة.
دمج البحث العلمي والابتكار مع المعرفة المتراكمة لدى المزارعين.
بناء شراكات إقليمية وتمويلية لضمان الاستمرارية.
تمكين المنتجين كمحور فعلي في اتخاذ القرار.
الاستفادة من التجارب العالمية الناجحة، وفي مقدمتها:
الزراعة التعاقدية التي تربط المنتج بالأسواق ضمن ضمانات عادلة ومستقرة.
التجربة الصينية في التحول الزراعي المتدرج من الملكية الجماعية إلى ديناميكية السوق تحت مظلة الدولة.
المدارس الحقلية للمزارعين التي دمجت التعليم التطبيقي بالممارسة اليومية، مما طوّر المهارات وزاد الإنتاجية.
🔁 إن مشروع الجزيرة ليس فقط ذاكرة، بل أداة مستقبلية يمكن أن تعود لسيرتها الأولى كرافعة للتنمية الشاملة، متى ما توفرت الإرادة والرؤية والتكامل المؤسسي، مع انفتاح ذكي على التجارب العالمية دون فقدان للهوية الوطنية.
🌾 Economic and Social Impacts of Establishing the Gezira Scheme : Between Foundation and Modernization
Dr. Mohamed Salah Ali El-Faki – July 11, 2025
A strict administrative system and accumulated expertise: between modernization and maintaining traditional patterns
The establishment of the Gezira Project created a unique environment in Sudan’s agricultural history, built upon a strict management system that extended across all levels of the farming process. Precise regulations were implemented to organize the agricultural cycle, regulate the inspector-farmer relationship, monitor water distribution, and penalize negligence or violations. Despite its colonial origins, this disciplined administrative system fostered an agricultural culture of rigor, leading to deep knowledge accumulation among a whole generation of farmers.
This administrative precision wasn’t limited to technical matters but extended to organizational and social aspects as well. Positions like “field inspector,” “agricultural inspector,” “agent,” and “hawasha ledger” emerged, all contributing to making the project a de facto institution within the state.
This discipline helped create a cadre of skilled farmers who, through daily experience and agricultural cycles, acquired expertise in land management, soil analysis, pest control, and market systems. For the first time in Sudanese history, farmers became part of a productive-knowledge cycle, not merely traditional laborers.
Over subsequent decades, a dual paradox emerged between those advocating comprehensive agricultural modernization based on scientific research and modern technologies and those insisting on preserving certain traditional elements that had proven effective within the project environment—such as crop rotation, manual water control, and three-party contracting.
Thus, the Gezira Project has consistently swung between the legacy of a resilient traditional system and legitimate aspirations for broader modernization through digital transformation, AI, and advanced mechanization. The real challenge today is not choosing one over the other, but merging local accumulated knowledge with modern systems within a sustainable agricultural strategy that values the producer and deepens accumulated expertise while addressing environmental and economic changes.
✳️ Internal and regional migration to the Gezira Project: demographic comparisons and transformations
From its inception, the Gezira Project has been one of Sudan and the region’s most powerful demographic magnets—not just due to its vast agricultural capacity, but because it represented a comprehensive production and service ecosystem that attracted large numbers from within the country and neighboring nations.
🔹 Internal migration within Sudan:
From margins to an agricultural hub: significant influxes from regions such as Kordofan, Darfur, the Blue Nile, and Southern Sudan, working as farmers, agricultural laborers, and service trades.
Lifestyle transformations: many newcomers shifted from mobile pastoralist lives to stable livelihoods based on regular work, helping form a productive rural community.
Beginning of demographic integration: the project created a diverse social mosaic, blending cultures and customs, encouraging intermarriage and shared living, leading to a distinct “Gezira identity.”
🔹 Regional migration from neighboring countries:
Migrants from West Africa: individuals from Nigeria, Chad, and Mali—known locally as “Fulani” or “Halaliyin”—initially engaged in pastoralism and later integrated into agricultural roles.
Seasonal labor from Ethiopia and Eritrea: many contributed to seasonal labor tasks, particularly during harvest peaks, filling workforce gaps.
Cultural and linguistic influence: these migration waves introduced languages, dialects, and lifestyles that gradually blended into local culture, influencing attire, cuisine, and music.
🔹 Regional comparisons:
Compared to similar projects—such as Nigeria’s River Basin Projects or Egypt’s Nile Delta irrigation schemes—Gezira stands out due to its early institutional structure, unique hawasha system, and organized administrative integration of communities.
Unlike marginalized regions, Gezira became an economic and service hub, widening developmental disparities across regions.
> The project did not simply remain a production unit, but evolved into a demographic and social convergence zone, absorbing diverse human resources and contributing to the formation of a unique civic agricultural society—one of Sudan’s rare cases combining production and integration, economics and demography.
Economic and social impacts of founding the agricultural strategy and Gezira Project:
The agricultural strategy embodied by the Gezira Project since its inception in 1925 had profound implications for Sudan’s economic and social structure. It marked the shift from a subsistence economy to an export-led, organized irrigated agriculture, and transitioned the countryside from traditional to methodical farming.
🔹 Economic impact:
Structural transformation: Sudan’s economy shifted from traditional practices to modern irrigated production with strong state-farmer relations and supporting infrastructure.
Advanced agricultural finance and marketing: the project pioneered state-company partnerships that established cost-benefit accounting systems for farmers.
Global market integration: long-staple cotton linked Gezira’s agriculture directly to global demand, especially from British textile mills, opening pathways for Sudanese trade.
Technological adoption: mechanization was gradually introduced, aligning agriculture with modern technology and long-term economic planning.
🔹 Social impact:
Demographic reshaping: the project attracted internal migrations from Kordofan, Darfur, the Blue Nile, Al-Batahin, and even North Sudan administrative professionals, and families from West Africa, creating new cultural and social diversity.
Emergence of a rural middle class: hawashas produced relatively independent farmers who developed social awareness and invested in education and employment for their children.
Rise of early rural civic society: the Gezira-Managil Farmers’ Union promoted collective awareness, articulated farmers’ rights, and practiced elements of informal governance within villages.
Women’s roles expanded: women participated in agricultural, service, and educational activities, enhancing their status in rural communities.
> The establishement of the Gezira Project represented the first structural transformation in Sudan’s economic history—integrating land with the institution, farmer with contract, irrigation with engineering, agriculture with polity, community with economy—in ways unmatched by any other post-independence initiative.
Post-independence, the project declined due to the lack of a coherent national agricultural strategy, fragmented governance, underfunded research, deteriorating infrastructure, and weakened production equity. This caused the loss of its strategic economic and social role.
🌀 Yet, despite these setbacks, the project retains its strategic and historical significance, poised for a new launch provided the following conditions are met:
Rebuild with a modern national vision prioritizing equity, efficiency, and sustainability.
Restore irrigation, production, and administrative systems using scientific and technological frameworks.
Integrate research and innovation with farmers’ accumulated knowledge.
Establish regional and financial partnerships to ensure continuity.
Empower producers to meaningfully participate in decision-making.
Learn from global best practices, notably:
Contract farming, linking producers to markets under fair, stable agreements.
The Chinese agricultural transition, moving from collective ownership to market-oriented dynamics under state guidance.
Farmer field schools, merging practical education with daily farming to enhance skills and yield.
🔁 Gezira is not merely a historic artifact but a dynamic platform that can be restored to its pioneering role in driving comprehensive development—when national will, integrated governance, and smart global engagement combine without losing Sudanese identity.
🇹🇷 Türkçe Çeviri: Aynı sıra ve bütünlükle
🌾 Gezira Projesi’nin Kuruluşunun Ekonomik ve Sosyal Etkileri: Kuruluş ve Modernleşme Arasında
Dr. Mohamed Salah Ali El-Faki – 11 Temmuz 2025
Disiplinli idari sistem ve birikimli deneyim: modernleşme ile geleneksel model arasında
Gezira Projesi’nin kuruluşu, Sudan tarım tarihinde benzersiz bir ortam yarattı. Tüm tarım süreçlerini kapsayan disiplinli bir yönetim sistemi kuruldu. Tarımsal döngüyü düzenleyen, memur-çiftçi ilişkisini denetleyen, su dağıtımını izleyen ve ihmale veya ihlale cezalar getiren net kurallar uygulandı. Sömürge kökenli olsa da bu sistem, tarımsal hassasiyet kültürü yarattı ve çiftçiler arasında derin bir bilgi birikimi oluştu.
Bu düzen yalnızca teknik değil, aynı zamanda örgütsel ve sosyal boyutlara yayıldı. “Tarla müfettişi”, “tarım müfettişi”, “temsilci” ve “hawasha defteri” gibi rolleri ortaya çıkardı ve projenin devlete bağlı kurumsal bir yapı haline gelmesini sağladı.
Bu disiplinli yapı, günlük pratik ve tarımsal döngüler sayesinde, toprak yönetimi, toprak analizi, zararlı kontrolü ve piyasa sistemleri gibi konularda beceriler kazanan vasıflı bir çiftçi kuşağı yetiştirdi. Sudan tarihinde ilk kez çiftçiler üretken bilgi döngüsünün bir parçası oldular; sıradan işçilik değil.
Sonraki yıllarda, modernleşme yanlıları ile geleneksel sistemin etkili yönlerine bağlı kalanlar arasında bir çelişki oluştu. Modernleşme yanlıları, bilimsel araştırma ve teknolojiye dayalı bir tarımsal dönüşüm önerirken; diğer grup, ürün rotasyonu, manuel sulama kontrolü gibi geleneksel unsurların korunmasında ısrar etti.
Sonuçta, Gezira Projesi geleneksel sistem ile modernleşme arasında gidip gelen bir denge yarattı. Bugünün esas hedefi ise yerel bilgi birikimini modern sistemlerle sinerji içinde harmanlamak ve çevresel-ekonomik değişimlere cevap veren sürdürülebilir tarım stratejisi oluşturmaktır.
✳️ İç ve bölgesel Göç:
Kuruluşundan itibaren Gezira, yalnızca tarımsal kapasitesiyle değil, aynı zamanda kapsamlı bir üretim ve hizmet ekosistemi olarak Sudan içinden ve komşu ülkelerden büyük nüfusları kendine çekti.
🔹 Sudan içi göç:
Kenar bölgelerden tarım merkezine ciddi göç hareketleri gerçekleşti.
Göçmenler, gezici sürücülükten istikrarlı iş ve üretime geçerek üretken bir topluluk oluşturdular.
Çeşitliliği, kültürel entegrasyonu teşvik etti ve Gezira kimliği oluştu.
🔹 Komşu ülkelerden göç:
Nijerya, Çad, Mali gibi Batı Afrika’dan göçmenler tarla işçiliğine entegre oldu.
Etiyopya ve Eritre’den mevsimlik işçiler hasat dönemlerinde iş gücü açığını doldurdu.
Kültürel ve dilsel zenginleşme yaşandı.
🔹 Bölgesel karşılaştırmalar:
Nijerya ve Mısır projeleriyle kıyaslandığında Gezira, erken kurumsallaşma, hawasha sistemi ve düzenli topluluk yapısıyla fark yarattı.
İtici bölgelerin aksine Gezira, ekonomik ve hizmet merkezi oldu, bu da bölgesel gelişmişlik farklarını artırdı.
> Proje yalnızca üretim birimi olmaktan çıktı, aynı zamanda çoğulcu toplumsal bir model oluşturdu—Sudan’ın nadir örneklerinden biri.
Tarım stratejisinin kurulduğu 1925’ten itibaren ekonomik ve sosyal yapıya güçlü etkiler meydana geldi. Sudan’ın tarımsal yapısı çağdaş, dünya ile bağlantılı bir düzene dönüştü.
🔹 Ekonomik etkiler:
Gelenekselden modern sulamalı üretime evrim.
Tarımsal finans-mühasebe sistemi.
Uzun elyaflı pamuk ile dünya piyasalarına doğrudan bağlanma.
Teknolojinin kırsal tarıma girmesi.
🔹 Sosyal etkiler:
Nüfus yapısının çeşitlenmesi.
Eğitim-ayak temelli bir orta sınıfın doğuşu.
Gezira-ManaGil Çiftçiler Birliği gibi erken sivil toplum altyapısı.
Kadınların tarımsal ve sosyal hayatta aktif rolü.
> Gezira, Sudan’ın ekonomik sosyal dönüşüm tarihinin temel dönüm noktasıydı. Bu dönüşüm bağımsızlık sonrası tamamen devam ettirilemedi, ancak bugün yeniden işlevselleştirilebilecektir.
🌀 Bugün için öneriler:
Ulusal, adil, verimli ve sürdürülebilir vizyonla yeniden başlatma.
Modern idare, sulama, üretim sistemleri.
Araştırma, yenilik ve yerel bilgi bütünleşmesi.
Bölgesel ve finansal işbirlikleri.
Çiftçilerin karar mekanizmalarına dahil edilmesi.
Dünya deneyimlerinden yararlanma:
Sözleşmeli tarım
Çin tarım dönüşümü
Çiftçi tarla okulları
🔁 Gezira artık sadece bir miras değil, entegratif kalkınmanın sembolü olabilir—ulusal irade, akılcı yönetim ve modern küresel işbirliğiyle Sudan kimliğini koruyarak yeniden canlandırılabilir.